Hiểu đúng về tái cơ cấu và tái cấu trúc doanh nghiệp

Trong quá trình hoạt động, không ít doanh nghiệp tại Việt Nam phải tiến hành các biện pháp tổ chức lại để thích ứng với thị trường, vượt qua khủng hoảng hoặc nâng cao hiệu quả quản trị. Hai khái niệm thường được sử dụng trong các tình huống này là “tái cơ cấu” và “tái cấu trúc”. Tuy nhiên, trên thực tế, không ít trường hợp nhầm lẫn nội hàm và khái niệm của nó dẫn đến sai lầm trong hoạch định chiến lược, triển khai pháp lý và phân bổ nguồn lực. Bài viết này nhằm cung cấp một phân tích rõ ràng và có hệ thống để doanh nghiệp, nhà đầu tư và người đọc có thể hiểu đúng và vận dụng hiệu quả hai khái niệm này.

1. Khái niệm và cách hiểu

Tái cấu trúc doanh nghiệp - Một quá trình cải tổ toàn diện

Tái cấu trúc doanh nghiệp (corporate restructuring) đề cập đến việc doanh nghiệp thực hiện các thay đổi chiến lược ở cấp độ tổ chức, pháp lý, tài chính, hoặc mô hình kinh doanh với mục tiêu cải thiện vị thế cạnh tranh, xử lý khủng hoảng hoặc chuẩn bị cho sự phát triển dài hạn. Quá trình này thường liên quan đến các thủ tục pháp lý như thay đổi loại hình doanh nghiệp; Thực hiện sáp nhập, hợp nhất, chia tách, chuyển nhượng toàn bộ tài sản; Xử lý tình trạng mất khả năng thanh toán thông qua giải thể hoặc phá sản; Điều chỉnh cơ cấu sở hữu và mô hình vận hành.

Tái cấu trúc là một hoạt động phức tạp, đòi hỏi sự phối hợp giữa nhiều bộ phận như pháp lý, tài chính, kiểm toán và quản trị, đồng thời tuân thủ chặt chẽ các quy định pháp luật, đặc biệt là Luật Doanh nghiệp 2020, Luật Cạnh tranh 2018, Luật Phá sản 2014, Luật Đầu tư và các quy định chuyên ngành khác như pháp luật lao động, thuế, kế toán,…

Tái cơ cấu doanh nghiệp - Điều chỉnh nội bộ để cải thiện hiệu quả

Tái cơ cấu doanh nghiệp (internal restructuring) tập trung vào việc điều chỉnh các yếu tố nội bộ của doanh nghiệp như:

• Cơ cấu tài chính (giảm chi phí vay, tái cơ cấu nợ);
• Quản trị nhân sự (tinh gọn bộ máy, thay đổi mô hình nhân sự);
• Quy trình sản xuất – kinh doanh;
• Mô hình quản trị và vận hành nội bộ.

Khác với tái cấu trúc, hoạt động tái cơ cấu không làm thay đổi pháp nhân của doanh nghiệp và thường không phát sinh thủ tục pháp lý phức tạp. Tái cơ cấu hướng tới mục tiêu cải thiện hiệu quả hoạt động trong ngắn hạn hoặc trung hạn mà không cần thay đổi chiến lược tổng thể hay bản chất pháp lý. Chẳng hạn, nhiều doanh nghiệp trong ngành bán lẻ đã phải thực hiện tái cơ cấu nhân sự sau đại dịch COVID-19 để thích ứng với xu hướng thương mại điện tử, mua sắm trực tuyến.

2. Tái cấu trúc và tái cơ cấu khác nhau ở điểm nào?

Để có góc nhìn toàn diện và tổng thể về những điểm khác nhau tiêu biểu giữa hai hoạt động này, chúng tôi diễn giải và minh họa bằng bảng dưới đây.

Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì hội nghị làm việc với Ủy ban Quản lý vốn Nhà nước tại doanh nghiệp và 19 tập đoàn, tổng công ty trực thuộc. Nguồn: Báo Điện tử Chính phủ

3. Lựa chọn của doanh nghiệp

Thông thường, trong quá trình kinh doanh, doanh nghiệp chọn tái cấu trúc khi xảy ra một hoặc nhiều vấn đề như:

1. Doanh nghiệp muốn thay đổi mô hình kinh doanh để thích với xu hướng kinh doanh mới hoặc doanh nghiệp có nhu cầu mở rộng sang thị trường mới;
2. Cần thay đổi pháp nhân để phục vụ huy động vốn như chuyển sang công ty cổ phần để IPO, hay chuyển từ doanh nghiệp đã IPO sang doanh nghiệp thông thường;
3. Phải xử lý khủng hoảng mang tính hệ thống và mang tính sống còn của doanh nghiệp như nợ xấu có thể dẫn đến mất khả năng thanh toán hoặc có thể rơi vào trạng thái tiền phá sản;
4. Có kế hoạch sáp nhập hoặc thoái vốn chiến lược, hoặc thực hiện một giao dịch mua bán sáp nhập với một đơn vị khác.

Thực tiễn hoạt động kinh doanh tại thị trường Việt Nam cho thấy ngày càng nhiều doanh nghiệp buộc phải tiến hành tái cấu trúc tổ chức của mình để giúp doanh nghiệp thoát hiểm và dần tìm thấy “luồng sinh khí” để “tái sinh" lại doanh nghiệp. Trường hợp của Công ty Cổ phần Tập đoàn Địa ốc Nova (Novaland) rơi vào khủng hoảng nợ nần và buộc phải tái cấu trúc toàn diện là một “case study” mà các doanh nghiệp Việt Nam xem như một tấm gương để tự soi mình và tìm các phương án dự phòng hiệu quả trong hoạt động kinh doanh lắm rủi ro và bất trắc. Cuối năm 2022, khi thị trường trái phiếu đóng băng sau các vụ việc lùm xùm liên quan tới việc phát hành trái phiếu tràn lan của Vạn Thịnh Phát, Novaland với vị trí là một trong những đơn vị có dư nợ trái phiếu trong nước và quốc tế lớn nhất trên thị trường chứng khoán Việt Nam lúc này, áp lực buộc trả nợ trái phiếu đến hạn quá lớn và khả năng phát hành thêm trái phiếu bị bế tắc vì niềm tin của nhà đầu tư không còn đối với hoạt động này. Cùng với đó, các dự án của Novaland gặp các rắc rối về pháp lý dẫn đến việc Novaland rơi vào một cuộc khủng khoảng nghiêm trọng chưa từng có trong lịch sử hoạt động. Trước tình hình biến động thị trường và chính sách thắt chặt tiền tệ của ngân hàng nhà nước, HĐQT và Ban điều hành của Novaland quyết liệt đưa ra những giải pháp mạnh mẽ. Cụ thể như tinh giảm các ngành nghề chưa cần thiết, cắt giảm nhân sự, điều chỉnh lại chiến lược; song song đó là mời các chuyên gia, các đơn vị tư vấn hàng đầu thế giới vào để giúp Tập đoàn tái cấu trúc để đảm bảo ổn định hoạt động sản xuất kinh doanh. Sau một thời gian dài tiến hành tái cấu trúc toàn diện, đến thời điểm hiện tại, tình hình tài chính và tình hình kinh doanh của Novaland đã dần đi vào ổn định và có những bước khởi sắc đáng ghi nhận[1].  

Ngược lại, đối với hoạt động tái cơ cấu, có thể thấy đây là hoạt động khá thường xuyên và được nhiều doanh nghiệp áp dụng để cải thiện và đổi mới hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp mình. Theo chúng tôi nhận thấy, thì doanh nghiệp thường tiến hành tái cơ cấu doanh nghiệp mình khi:

1. Cần tinh gọn để giảm chi phí, tăng khả năng cạnh tranh;
2. Gặp khó khăn tạm thời về tài chính hoặc dòng tiền, nhưng khó khăn này thường nhỏ và không ảnh hưởng quá lớn đến sự tồn tại của doanh nghiệp;
3. Doanh nghiệp mong muốn nâng cao năng lực quản trị hoặc thích ứng với thay đổi môi trường kinh doanh như chuyển đổi số, chuyển dịch chuỗi cung ứng, hay ứng dụng công nghệ mới vào hoạt động kinh doanh.

Một hoạt động tái cơ cấu hiện nay mà rất được nhiều doanh nghiệp thực hiện đó là tái cơ cấu lại nguồn lực lao động bị ảnh hưởng bởi công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) và xu hướng mua sắm, thực hiện giao dịch trực tuyến của người tiêu dùng diễn ra hết sức nhanh chóng sau đại dịch covid 19, đặc biệt là trong khu vực tài chính, ngân hàng.  Rất nhiều ngân hàng, công ty chứng khoán đã sử dụng chatbot (trợ lý ảo dựa trên AI) thay cho các nhân sự tổng đài, nhân sự giải đáp thắc mắc của khách hàng trên các nền tảng mạng xã hội. Với các xu thế mới này, các ngân hàng thương mại tiến hành tái cơ cấu toàn diện hệ thống chi nhánh, phòng giao dịch trên toàn quốc và sa thải bớt số lượng người lao động vì khách hàng đã quen và ưu tiên hình thức giao dịch trực tuyến thay vì đến các phòng giao dịch[2]. Điều này, buộc rất nhiều tổ chức tín dụng tiến hành cắt giảm chi phí hoạt động, tái cơ cấu hệ thống, nhân sự để tăng cường hiệu quả trong hoạt động kinh doanh. Tiến trình này đang ngày càng diễn ra thường xuyên hơn.

Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp thực tiễn tại Việt Nam, hoạt động tái cơ cấu và tái cấu trúc có thể đan xen hoặc chuyển hóa lẫn nhau. Điển hình như trường hợp một doanh nghiệp thực hiện tái cơ cấu tài chính giảm lãi suất vay, giãn nợ nhưng sau đó buộc phải sáp nhập với đối tác để tồn tại và tiến hành các hoạt động tái cấu trúc doanh nghiệp sau đó. Hoặc ngược lại, doanh nghiệp có kế hoạch chia tách công ty nhưng trên thực tế chỉ điều chỉnh bộ máy nội bộ mà không phát sinh thay đổi pháp lý thì hoạt động này chỉ được xem là tái cơ cấu hoạt động của doanh nghiệp mà không phải là tái cấu trúc.

4. Một vài khuyến nghị cho doanh nghiệp

Trước khi tiến hành hoạt động tái cấu trúc hay tái cơ cấu hoạt động của doanh nghiệp mình, doanh nghiệp nên đánh giá toàn diện tình hình tài chính, thị trường và pháp lý trước khi lựa chọn phương một trong hai phương án này cho phù hợp. Bên cạnh đó, việc tham vấn chuyên gia pháp lý ngay từ giai đoạn lập kế hoạch để giảm thiểu rủi ro pháp lý và tranh chấp phát sinh là việc rất cần thiết. Vì ý kiến và tư vấn của người có chuyên môn pháp lý sẽ giúp cho doanh nghiệp lựa chọn đúng loại hình cơ cấu phù hợp cũng như hạn chế các rủi ro rất dễ phát sinh trong các quá trình cải tổ, cải thiện doanh nghiệp này. Cuối cùng, doanh nghiệp nên thiết lập lộ trình cho các hoạt động này một cách chi tiết, trong đó xác định rõ mục tiêu ngắn hạn, trung hạn và dài hạn phù hợp với lựa chọn tái cơ cấu hay tái cấu trúc để có thể triển khai trên thực tế một cách suôn sẻ.

Với bối cảnh kinh tế Việt Nam đang thay đổi nhanh chóng, sự chuẩn bị kỹ lưỡng và hiểu biết đúng về các công cụ tổ chức lại doanh nghiệp chính là yếu tố sống còn để doanh nghiệp thích ứng và bứt phá. Việc hiểu và phân biệt rõ giữa “tái cơ cấu” và “tái cấu trúc” là nền tảng để doanh nghiệp xác định chính xác mục tiêu, chiến lược và phương thức triển khai phù hợp với tình hình thực tế. Một chiến lược tái cấu trúc sai thời điểm có thể khiến doanh nghiệp tốn kém nguồn lực và vướng vào các vấn đề pháp lý phức tạp không cần thiết, cũng như có thể bỏ lỡ cơ hội tái cơ cấu nội bộ nhanh chóng, hiệu quả.